به گزارش گروه تحلیل و آینده پژوهی پایگاه خبری تحلیلی ایران زمین، در طول دوره حکومت قاجار، ایران به‌طور ناموفقی در برابر طرح‌های روسیه برای کنترل سرزمین خود و تأثیرگذاری بر سیاست‌هایش مقاومت کرده بود. هدف از انقلاب اسلامی  ایران، از جمله بازگرداندن حاکمیت کشور در برابر قدرت‌های بزرگی مانند آمریکا و بریتانیا و ایستادگی در برابر شوروی بود. با این حال، برخلاف گذشته، روسیه اکنون دیگر یک قدرت امپریالیستی ناخوانده نیست، بلکه یک شریک راهبردی برای ایران است . این اولین باری از سالهای بعد انقلاب که ایران به پرسنل نظامی خارجی اجازه می‌دهد از خاک خود عملیات نظامی کنند.

در حالی که مسکو پس از یک ربع قرن وقفه دوباره وارد خاورمیانه می شود، اهمیت ایران، یکی از مهم ترین کشورهای حاشیه جنوبی روسیه را درک می کند. روسیه به طور کامل آماده تعامل با ایران در زمینه طیف گسترده ای از موضوعات دوجانبه، منطقه ای و بین المللی شامل تجارت، انرژی و امنیت است. با این حال، اگرچه دو کشور اهداف بسیاری مشترک دارند و افق همکارها امیدوارکننده به نظر می رسد، روابط هنوز نسبتاً شکننده است و اختلاف نظرهای سیاسی بین ایندو باید به طرز ماهرانه ای حل شود تا بتوان تحکیم روابط امیدوار بود.

اهداف سیاست خارجی روسیه و ایران بسته به موضوعات به هم نزدیک یا دورند. با وجود تداوم رویارویی آمریکا و روسیه، مسکو همانند کشور های 1+5 سعی در حل کردن موضوع هسته ای تهران داشت. روس ها و ایرانی ها متحدان نظامی نزدیک در سوریه هستند. با این حال، استراتژی های سیاسی آنها در آن کشور ممکن است متفاوت باشد. در خاورمیانه، مسکو و تهران اهداف بسیار متفاوتی را دنبال می‌کنند.اما درفرا آسیا، روسیه خواستار پیوند ایران به پیمان همکاری شانگهای بود که ایران اخیرا به آن پیوسته است.

اهمیت منطقه ای ایران

حتی پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، ایران همسایه روسیه در سراسر دریای خزر بعنوان یک کشور مستقل و با ثبات، باقی مانده است. ایران با بیش از 2500 سال کشوری عمدتاً ناگسستنی، عملاً یک مکان ثابت در محیط بسیار ناپایدار جنوب مرز روسیه است. حکومت در تهران هر چه که باشد، روسیه به رابطه سازنده با آن نیاز دارد.

ایران دیگر مانند قرن نوزدهم برای روسیه و انگلیس حوزه نفوذ نیست و مانند دهه‌های 1950 و 1970 متحد کوچک ایالات متحده نیست. این یک قدرت منطقه‌ای مستقل است که از دریای مدیترانه در غرب تا افغانستان در شرق، و از قفقاز جنوبی در شمال تا بندر عدن یمن در جنوب، نفوذ دارد. ایران در رویارویی چند دهه ای خود با آمریکا از سال 1979، مقاومت خود را ثابت کرده است. یک ایران شیعه و غیر عرب در خاورمیانه ای تنهاست که مشخصه آن کشورهایی هستند که عمدتاً از اعراب سنی پرجمعیت هستند، اما مسکو اذعان دارد که بدون مشارکت یا رضایت تهران، نتایج پایدار کمی در منطقه وجود خواهد داشت.

مسائل کلیدی برای روابط روسیه و ایران

به طور کلی، روسیه می خواهد که روابط با  ایران بعنوان یک همسایه با ثبات و دوستانه باشد. مسکو ممکن است ترجیحیاتی برای ایران داشته باشد، اما اساساً آماده است تا با هر کسی که در تهران مسئول است معامله کند، مگر اینکه آنها منافع روسیه را به چالش بکشند.

قرابت ایدئولوژیک کمی بین رهبران روسیه و ایران امروزی وجود دارد. ایران یک حکومت دینی اسلامی است، در حالی که روسیه یک دولت سکولار است و کلیسای ارتدکس به طور سنتی فقط به عنوان نماد فرهنگِ  کرملین خدمت می کند هم رهبران و هم جوامع ایران و روسیه به شدت ملی گرا هستند، نسبت به شکوه قبلی خود حساس هستند و مصمم هستند که جایگاه خود را در شرایط جهانی و منطقه ای بازیابند. ایرانیان فتوحات تزاری ها و تلاش های شوروی برای تسلط را به یاد می آورند و اعتماد زیادی به روسیه ندارند.

انگیزه حاکمیت دو کشور در حال حاضر دشمنی شدید با ایالات متحده است که تحریم هایی را علیه هر دو کشور اعمال کرده است و این امر جهان بینی غالب آنها را شکل می دهد. ایران نیز مانند روسیه، سلطه آمریکا در نظام جهانی را رد می کند و به دنبال کاهش این سلطه در منطقه خود است. مسکو و تهران در مخالفت با نظم موجود جهانی شریک هستند.

ارتباط روسیه با ایران  بعنوان یک کشور بزرگ مسلمان در تقویت وجهه مسکو به عنوان دوست اسلام وطرفدارپر پا قرص برای "گفتگوی تمدن ها" مهم است. این مفهوم مورد علاقه رئیس جمهور سابق ایران محمد خاتمی بود و کرملین به عنوان بخشی از تلاش هایش برای چند قطبی کردن نظم جهانی از آن حمایت می کند. چنین همبستگی فرهنگی جنبه عملی دارد روس‌ها ازمواضع تهران در خصوص حمایت نکردن از اسلام گرایان چچنی که در مخالفت با روسیه دست به تحرکاتی زده بودند و همچنین ایران از وضعیت عضویت ناظر روسیه در سازمان همکاری اسلامی درسال 1384حمایت کرده که جالب بنظر می رسد.

عمده صادرات اصلی ایران، نفت بوده چیزی نیست که روسیه به خرید آن علاقه مند باشد و ایرانی ها عمدتاً فناوری پیشرفته تر غربی را به فناوری ضعیف روسیه ترجیح می دهند. در حال حاضر، تجارت روسیه با ایران در مقیاس کوچک است  تقریباً 1.2 میلیارد دلار در سال 2015، در مقایسه با 3.5 میلیارد دلار در هر سال در سال های 1389 و 1390، پس از آن روسیه به تحریم های سازمان ملل علیه ایران پیوست. اما مسکو امیدوار است اکنون که تحریم های اقتصادی عمده علیه تهران در توافقات اخیر بایدن برداشته شود تا بتواند صادرات خود به ایران را گسترش دهد.

با پیش بینی این موضوع، در سال 1394 صحبت از معاملات بالقوه سرمایه گذاری به مبلغ 40 میلیارد دلار در ایران شد. دستیابی به این امر آسان نبود. مسکو با کمبود نقدینگی برای تامین اعتبار قابل توجه تهران برای تحریک واردات ایران از روسیه مشکل داشت. در تابستان 1395، دولت روسیه دو وام در مجموع 2.2 میلیارد یورو (حدود 2.5 میلیارد دلار) به ایران داد، اما وام 5 میلیارد دلاری وعده داده شده به تهران هنوز محقق نشده است.

سهامداران عمده غیرنظامی روسیه در حال بررسی فرصت ها در ایران هستند. شرکت انرژی هسته ای روسیه، به دنبال سفارشات جدید برای تکمیل پس از اتمام ساخت راکتورهای بوشهر است. لوک اویل، بزرگترین شرکت نفتی خصوصی روسیه به دنبال ورود به بخش نفت و گاز ایران است و صنعت هوافضای روسیه به دنبال بازارهای صادراتی است که از دوران پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی خارج شده است. 

در رابطه با روابط انرژی، اگرچه ایران به عنوان یک تولیدکننده رقیب بالقوه روسیه است، اما روس ها دیدگاه بلند مدتی را اتخاذ می کنند. از سرگیری صادرات نفت ایران به اروپا در سال 1394، به‌طور پیش‌بینی‌شده، از نظر سهم بازار و قیمت نفت، هزینه‌هایی برای روسیه به همراه داشته است ، اما این امر مسکو را از پیگیری فعالانه توافق هسته‌ای 1+5 با تهران منصرف نکرد. تحریم در مارس اسفند 1394، ایران با سقف تولید نفت خود موافقت نکرد برای حمایت از قیمت نفت، همانطور که مسکو از انجام آن حمایت کرده بود. با این حال روس‌ها اظهار داشتند که وضعیت ایران را درک می‌کنند. 

صنایع دفاعی روسیه یکی از ذی نفعان اصلی روابط آزاد این کشور با ایران است. حتی زمانی که آخرین تحریم‌های اقتصادی برداشته شود، ایران همچنان از دسترسی به فناوری‌ها و سخت‌افزار نظامی غربی محروم خواهد بود. شرکت روس وبورون اکسپورت روسیه ، که مبادرت به فروش سیستم سلاح های پدافندی می کند، ایران را به عنوان یک بازار مهم می بیند افزایش درآمدهای نفتی ایران، این کشور را به مشتری معتبرتری تبدیل می کند. در اوایل سال 2016، روسیه سرانجام سامانه پدافند هوایی اس-300 را به ایران تحویل داد ، کاری که پیش از این برای اعمال فشار بر تهران در جریان مذاکرات هسته ای انجام نداده بود. در همین حال  تهران در حال بررسی خرید سامانه پیشرفته‌تر اس-400 از مسکو بوده است روسیه اعلام کرده است که هیچ محدودیتی وجود ندارد وبعد از رفع تحریم ها می تواند فعالیت های انتقال را از سر بگیرند فروش تانک اصلی جنگی تی 90 یا جنگنده سوخو 30 به ایران اخیرا مورد بحث گرفته و حتی در سفر اخیر سرلشگر باقری به مسکو مورد بحث بوده است.

دور نگه داشتن سلاح های هسته ای

روسیه به جاه طلبی ایران برای تبدیل شدن به یک بازیگر اصلی خاورمیانه اذعان دارد، اما می‌خواهد که  ایران کشوری بدون سلاح هسته‌ای باقی بماند. مواضع مسکو در قبال موضوع هسته ای ایران عمدتاً ناشی از منافع ملی روسیه بوده است و بنابراین تحت تأثیر رویارویی آمریکا و روسیه در سال 1392 قرار نگرفته و طبق صحبت های خانم کلینتون روسیه مخالف جدی اتمی شدن ایران است. روس ها قطعاً خواهان توافق هسته ای با ایران در قالب برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) هستند. بدیهی است که گزینه های جایگزین، یا یک ایران مجهز به سلاح هسته ای استانه شروع یک جنگ بزرگ در مرز روسیه می باشد. 

مسکو که در طول مذاکرات بر سر برنامه هسته ای ایران عموماً درک بیشتری از موضع ایران نسبت به اعضای غربی گروه 1+5 داشت، نقش مهمی برای مثال در زمینه بازفرآوری سوخت مصرف شده خواهد داشت. با این حال، اگر برجام لنگ بزند و تنش‌های ایران و آمریکا دوباره افزایش یابد، روسیه باید انتخاب‌های سختی داشته باشد ممکن است سعی کند نقش یک پلیس خوب را بازی کند یا به عنوان یک میانجی عمل کند. با این حال، نباید انتظار داشت که به طور کامل مطیع نظرات آمریکا باشد. بسته به سطح و شدت رویارویی آمریکا و روسیه همچنین با نگرانی به توسعه برنامه موشکی میان برد ایران نگاه کرده است، اما این نگرانی اکنون به ندرت علنی می شود. 

همکاری و رقابت در سوریه

برای روسیه، ایران یک متحد ژئوپلیتیکی ارزشمند در تعدادی از زمینه ها از جمله افغانستان، سوریه و مناطق جنوبی اتحاد جماهیر شوروی سابق بوده است. در سوریه، ایران و متحدانش حزب‌الله برای حمایت از دولت دمشق، همراه با حمایت مالی قابل توجه، نیروهایی را در زمین فراهم کرده‌اند، در حالی که روسیه از پشتیبانی هوایی، توپخانه‌ای و اطلاعاتی و همچنین تسلیحات، مواد و تجهیزات دیپلماتیک به دمشق کمک می‌کند. از زمان آغاز مداخله نظامی روسیه در سوریه در شهریور94، مسکو عملیات خود را در آنجا با دمشق و تهران هماهنگ می‌کند روسیه از ایران و عراق برای استفاده از حریم هوایی آنها برای حملات موشکی کروز در سوریه اجازه گرفت.استفاده روسیه از پایگاه هوایی ایران که در مهر 95 برای مأموریت های بمباران این کشور در سوریه آغاز شد، نشانگر ارتقای کیفیت همکاری نظامی بین مسکو و تهران بود. 

در حالی که مسکو مانند تهران به دنبال جلوگیری از سرنگونی رژیم بشار اسد، رئیس جمهور سوریه و پیروزی داعش و النصره است یک واگرایی اساسی بین اهداف دو دولت وجود دارد روس‌ها می‌خواهند به نوعی دولت سوریه را حفظ کنند بعنوان رژیمی که با مشارکت فعال آنها داشته و دوست مسکو باشد فرقی ندارد که حکوکت بشار اسد باشد یا حکومت علویان در حالی که مداخله مستقیم روسیه در سوریه از شکست نیروهای اسد جلوگیری کرده است، همچنین منجر به کاهش نسبی نفوذ ایران شده است در دمشق مسکو همچنین به نیازهای امنیتی اسرائیل در سوریه و جاهای دیگر توجه داشته است چیزی که به وضوح با استفاده تهران از حزب الله به عنوان ابزار ژئوپلیتیکی خود در مرزهای اسرائیل در تضاد است. علاوه بر این با وجود اتحاد دوفاکتو بر سر سوریه، مسکو اصرار دارد که ایران بهای کامل تسلیحاتی را که از روسیه برای جنگ سوریه خریداری می کند را بپردازد 

در مقابل، ایرانی‌ها برای حفظ رژیم اسد در قدرت برای حفظ ارتباطات حیاتی تامینی با حزب‌الله لبنان، و تقویت نفوذ خود در سوریه می‌جنگند این اهداف تنها با کمک متحدان شیعه و علوی ایران محقق می شود. بنابراین، در حالی که روس‌ها به دنبال نتیجه‌ای هستند که ممکن است در نهایت شامل نوعی مصالحه سیاسی باشد که شامل جناح‌های متخاصم سوریه و بازیگران کلیدی منطقه‌ای می‌شود، ایرانی‌ها بر دستیابی به پیروزی نظامی برای حزب خود متمرکز هستند. ایران از اینکه روس ها حمایت کافی از حزب الله و دیگر نیروهای شیعه نمی کنند ، اینکه آنها به اندازه کافی در برخی از جبهه های جنگ کلیدی مانند جنگ حلب فعال نبوده اند ناراضی هستند. هدف اصلی مداخله روسیه در سوریه، به رسمیت شناختن نقش قدرت بزرگ مسکو توسط ایالات متحده بوده است

ایران همکاری آمریکا و روسیه در سوریه را با سوء ظن تماشا کرده است، از ترس اینکه مبادا آنها به بهای منافع تهران تبانی کنند در طرف آمریکا نیز بی اعتمادی وجود دارد یکی از دلایل امتناع واشنگتن از به اشتراک گذاشتن اطلاعات با روسیه در مورد نیروهای مخالف سوریه، نگرانی این کشور از درز چنین اطلاعاتی به سپاه پاسداران ایران است. مسکو نیز به نوبه خود، پیامدهای نزدیک شدن ایران به کشورهای اتحادیه اروپا پس از امضای برجام را سنجیده است. با این حال، روس ها نسبت به این احتمال که تهران ممکن است به سمت ایالات متحده متمایل شود، بسیار آرام تر هستند. آنها موانع پیش روی بهبود ریشه ای در روابط ایران و آمریکا را موانعی اساسی می دانند و چنین نتیجه ای را بسیار بعید می دانند.

روابط روسیه و ایران در سایر تنظیمات منطقه ای

در افغانستان، ایران و روسیه از زمان به قدرت رسیدن طالبان در کابل در سال 1374 متحد بوده‌اند. این دو کشور به طور فعال با ایالات متحده برای شکست طالبان در سال 1379همکاری کردند. از آن زمان، عملیات تحت رهبری ایالات متحده در افغانستان هر دو کمک کننده بوده است. از نظر امنیتی و منبعی برای نگرانی ژئوپلیتیکی برای مسکو و تهران از یک سو، نیروهای آمریکایی در کوه‌های هندوکش با افراط‌گریان القاعده و طالبان که تهدیدی برای روسیه و ایران نیز بودند، مقابله کردند. از سوی دیگر، حضور نظامی آمریکا در منطقه به شدت نفوذ واشنگتن را در حیاط خلوت روسیه و ایران افزایش داد. اکنون، با خروج حضور نظامی غرب در افغانستان، ایرانی‌ها و روس‌ها همکاری نزدیک‌تری داشته دارند تا از بی‌ثباتی در افغانستان که منافع امنیتی بوده جلوگیری کنند.

عزم انعطاف پذیری روسیه

مسکو به عنوان بازیگر بسیار متفاوتی نسبت به دوران شوروی وارد خاورمیانه می شود. ویژگی برجسته تعامل امروز آن، رویکرد عمدتاً غیرحزبی آن است که به وسیله آن روسیه منافع خود را ارتقا می‌دهد و در عین حال با همه بازیگران منطقه صحبت می‌کند. تنها استثنا در این مورد ترکیه است که در آبان 1394 یک هواپیمای جنگی روسی را در نزدیکی مرز ترکیه و سوریه سرنگون کرد  اقدامی که روابط روسیه و ترکیه را مختل کرد تا اینکه رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه هفت ماه بعد از رئیس جمهور پوتین عذرخواهی کرد. پس از دیدار دو رئیس جمهور در سن پترزبورگدر مهر95، روابط روسیه و ترکیه در حال بازسازی است. با توجه به شکایات رئیس جمهور اردوغان از رفتار ایالات متحده و اتحادیه اروپا در زمان کودتای نظامی ترکیه در آذر95، حتی ممکن است آنها نسبت به قبل سخت تر شوند. بنابراین، به عنوان یک قاعده کلی روسیه انعطاف پذیری خود را در منطقه حفظ می کند و حاشیه ای برای مانور حفظ می کند. 

روابط نزدیک روسیه با ایران بر روابط مسکو با اسرائیل و همچنین پیوندهای این کشور با تعدادی از کشورهای عربی، به ویژه در خلیج فارس، تأثیر داشته است. توانایی روسیه برای نزدیک ماندن به ایران و اسرائیل گواهی بر میزان انعطاف مسکو در سیاست خارجی، کیفیت مهارت های دیپلماتیک و محدودیت های ذاتی همکاری روسیه و ایران است. پوتین به‌عنوان تنها رهبر جهان که هم با رهبر ایران و هم بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل دیدار کرده است رویکرد عمل‌گرایانه، معامله‌گرایانه و مبتنی بر سیاست واقعی خود را در سیاست خارجی نشان داده است. به طور مداوم، روس ها کمتر از اسرائیلی ها نگران توانایی های فنی ایران بوده اند.

در این زمینه، بزرگ‌ترین چالش مسکو مدیریت روابط با ایران است، حتی در شرایطی که گفت‌وگوهایش با عربستان سعودی را عمیق‌تر می‌کند. شریک شدن با پادشاهی سعودی و تحکیم دوستی با دیگر پادشاهی های ثروتمند خلیج فارس و در عین حال حفظ و گسترش روابط با ایران می تواند حتی دشوارتر از شاهکار برخورد همزمان با ایران و اسرائیل باشد روسیه تمایلی به جانبداری در مناقشه ایران و عربستان ندارد، اما دنبال کردن روابط موازی با کشورهایی که رقبای سرسخت منطقه‌ای هستند، آزمونی برای تدبیر و تندرستی این کشور است.   در حال حاضر، همکاری روسیه و ایران بسیار بیشتر از رقابت بین دو کشور است اختلافات بین آنها برای مثال در مورد چگونگی تقسیم دریای غنی از منابع دریای خزر، استراتژی در سوریه و محدود کردن تولید نفت - کم و بیش با موفقیت مدیریت می شود و در راه نوعی حل و فصل است.

با این حال، بنیان روابط روسیه و ایران نسبتاً ضعیف و نامتعادل است. روابط اقتصادی ضعیف و غیر قابل توجه است اعتماد متقابل در سطح دولت تا حد زیادی وجود ندارد پیوندهای اجتماعی عملاً وجود ندارد در حالی که ایران به دلیل لغو تحریم ها باز می شود، ایرانی ها به غرب نگاه می کنند نه شمال. بعید است که ایران به شریک روسیه تبدیل شود و بیشترین امیدی که مسکو و تهران می توانند به آن داشته باشند، رابطه عملگرایانه بر اساس منافع دو کشور است وزن بین المللی و اتصال آنها بسیار متفاوت است و عدم تقارن چشمگیر را ایجاد می کند در حالی که روسیه یکی از دو شریک استراتژیک مهم ایران است (دیگر چین است) ایران در فهرست اولویت های روسیه بسیار پایین تر است. پتانسیل اختلاف بین ایران و روسیه در تعدادی از حوزه ها وجود دارد از جمله ژئوپلیتیک خاورمیانه، تقسیمات دریای خزر، و صادرات گاز در آینده قابل پیش‌بینی، مسکو و تهران برای دستیابی به اهداف و مقاصد گسترده‌تر خود به یکدیگر نیاز دارند، حتی اگر بدانند که همکاری‌شان محدودیت‌های روشنی دارد و تنها می‌تواند رقابتشان را کاهش دهد تا اینکه به طور کامل آن را لغو کند.