گروه تحلیل و آینده پژوهی پایگاه خبری تحلیلی ایران زمین، هر کشور عضو ناتو برای مقاومت و بهبودی سریع بعد از بروز یک شوک بزرگ مانند بحران های طبیعی و اقلیمی، ازکارافتادن زیرساخت‌های حیاتی، حمله ترکیبی یا مسلحانه باید مقاوم و توانمند عمل کند. تاب‌آوری، توانایی جامعه در مقاومت و بازیابی از چنین شوک‌هایی است و آمادگی مدنی و ظرفیت های نظامی را باهم ترکیب می‌کند. آمادگی مدنی یکی از ستون‌های اصلی مقاومت و عامل مهمی برای دفاع جمعی محسوب می شود و البته اتحادیه اروپا و ناتو از متحدان در ارزیابی و تقویت آمادگی مدنی حمایت می‌کند.

اصل انعطاف‌پذیری در ماده 3 معاهده تأسیس اتحادیه اروپا قابل‌مشاهده و بررسی است:

" به‌منظور دستیابی مؤثر و کارآمد به اهداف این معاهده، دولت‌ها به‌طور جداگانه و مشترک از طریق کمک‌های مستمر و موثر، متقابلاً به حفظ و توسعه ظرفیت‌های فردی و جمعی خود برای مقاومت در برابر حملات مسلحانه ادامه خواهند داد."

• ماده 3 کمک می‌کند تا ناتو اقدام مؤثر و کارآمدی در راستای انجام وظایف اصلی خود، به‌ویژه دفاع جمعی داشته باشد.
• تعهد هر یک از متحدان برای حفظ و تقویت انعطاف‌پذیری خود، آسیب‌پذیری کل ناتو را به شکل چشمگیری کاهش می‌دهد.
• تاب‌آوری قبل از هر چیز یک مسئولیت ملّی است.
• هر متحد برای مقابله و رسیدگی مؤثر در برابر بحران‌های پیش‌بینی‌شده از سوی اتحادیه باید به‌اندازه کافی قوی و سازگار باشد.

بررسی ها نشان می دهد؛ ناتو هفت مورد اساسی را برای تاب‌آوری ملّی مطرح ساخته که اعضاء می‌توانند از طریق آن سطح آمادگی خود را اندازه‌گیری کنند. این الزامات عملکردهای اصلی تداوم دولت، خدمات اساسی به مردم و پشتیبانی مدنی از تلاش‌های ارتش در زمان‌های مختلف را در بر می گیرد. تلاش‌های نظامی برای دفاع از سرزمین و جامعه باید با آمادگی قوی مدنی در راستای کاهش آسیب‌پذیری‌های احتمالی و خطر حمله در زمان صلح و در طول جنگ تکمیل شود.

نیروهای نظامی، به‌ویژه نیروهای حاضر در بحران و جنگ، جهت انجام مأموریت‌های خود، بشدت به بخش‌های غیرنظامی و تجاری برای حمل‌ونقل، ارتباطات و حتی تجهیزات اساسی مانند آب و غذا وابسته هستند.

آسیب‌پذیری در یک فضای امنیتی در حال تغییر

امروزه فضای امنیتی با توجه به تحولات مختلف قابل پیش‌بینی نیست. تهدیدها می‌تواند از جانب بازیگران دولتی و غیردولتی در قالب حملات تروریستی و همچنین (حملات سایبری و جنگ ترکیبی) باشد که در آن مرزهای بین درگیری‌های متعارف و غیرمتعارف کمرنگ و یا از بین رفته است. آنها همچنین از تغییرات آب و هوایی و بلایای طبیعی همچون سیل، آتش‌سوزی و زلزله و از آسیب‌های زیست محیطی از جمله بیماری همه‌گیر COVID - 19 ناشی می‌شوند. چالش سازگاری و پاسخگویی به انواع مختلف تهدیدها با تمایلاتی در فضای حاکمیتی ایجاد می‌شود که محیط امنیتی را کاملاً متحول و دچار بحران پیچیده‌ای کرده‌اند.

با گذشت زمان؛ به‌تدریج کاهش یک‌باره بودجه‌ دفاعی پس از پایان جنگ سرد، اعتماد عمومی به دارایی‌ها و توانایی‌های مدنی و تجاری را در جوامع مختلف به‌ویژه دنیای غرب افزایش داده است. درنتیجه، هم‌اکنون منابع مدنی و زیرساخت‌های مهم در بسیاری از مناطق مختلف تحت مالکیت و فعالیت بخش خصوصی قرار دارد که توانسته‌اند یک حاکمیت فناورانه کارآمد را پیاده‌سازی کنند. ارقام مختلف، میزان چنین مشارکتی را نشان می‌دهد: حدود 90 درصد از حمل‌ونقل نظامی در راستای عملیات بزرگ نظامی، از بخش تجاری تهیه و یا اعلام نیاز شده است.

به‌طور متوسط، بیش از 30 درصد از ارتباطات ماهواره‌ای مورداستفاده برای اهداف دفاعی توسط بخش تجاری تأمین می‌شود و حدود 75 درصد پشتیبانی کشورهای میزبان از عملیات ناتو از زیرساخت‌ها و خدمات تجاری محلی تأمین گردیده است.

با کاهش سرمایه‌گذاری‌های نظامی و خصوصی‌سازی دارایی‌های متعلق به دولت‌های گذشته، اتکای شدیدی به توانمندی‌های غیرنظامی و تعهد به اقدامات تجاری فراهم‌شده است. بخش خصوصی با هدایت چندین هدفی ازجمله به حداکثر رساندن بهره‌وری، بیشترین تعدیل نیرو را که برای تجارت پرهزینه و به عبارت بیشتر مصرفی می‌باشد به طرق مختلف حذف کرده است. بااین‌حال، دارایی‌های خصوصی مختلف برای حفظ تداوم دولت و خدمات ضروری در یک بحران بالقوه با تأثیرگذاری بسیار بالا امری مهم و حیاتی هست. به‌عنوان‌مثال، در طول جنگ سرد، مکانیسم‌ها و توانایی‌های دفاع سرزمینی دیده می شود که آماده حمایت از یک جنگ یا درگیری‌های پر شدت هستند، اما امروزه آنها دیگر وجود خارجی ندارند.

علاوه بر این، با استفاده گسترده از فناوری های جدید، جوامع غربی در حوزه‌های (اقتصادی، مالی، اطلاعاتی و سایبری) به‌هم‌پیوسته و وابستگی همه‌جانبه‌ای دارندکه همین مسئله می تواند در قالب یک آسیب پذیری دیده شود. چنین وابستگی متقابل قدرت های بزرگ، سود قابل‌توجهی برای جوامع غربی در پی داشته، اما همچنین می‌تواند آسیب‌پذیری و وابستگی را نیز ایجاد کند.

تقویت انعطاف‌پذیری

هرچه اعضاء آمادگی بیشتری داشته باشند، قطعاً کمتر در معرض خطر حمله قرار می‌گیرند و این امر باعث می‌شود ناتو به‌طورکلی قوی‌تر شود. آنها می‌توانند از طرق مختلف مقاومت را تقویت کنند؛ به‌عنوان‌مثال با استفاده از توسعه ظرفیت دفاعی ملّی خود، دسترسی مطمئن به زیرساخت‌های مهم و توسعه برنامه‌های پشتیبانی در هنگام بحران قادر خواهند بود انعطاف‌پذیری خود را حفظ کنند. آنها همچنین قادرند به‌طور منظم توانایی ها را در ارائه خدمات حیاتی و پشتیبانی از نیروهای نظامی، با استفاده از ابزارهای مدنی، تجاری یا دیگر تلاش‌ها مورد آزمایش قرار دهند.

تلاش های ناتو برای بهبود انعطاف‌پذیری، مختص به آسیب‌پذیری یا بحران نیست. تقویت انعطاف‌پذیری به محافظت از قلمرو و جمعیت اتحادیه در برابر خطرات احتمالی کمک فراوانی می‌کند. در اجلاس 2016 ورشو، رهبران کشورهای عضو همگی تصمیم گرفتند مقاومت ناتو را در برابر طیف كامل تهدیدات مختلف تقویت كنند و به توسعه ظرفیت‌های فردی و جمعی برای مقاومت در برابر هر نوع حمله مسلحانه از سوی دشمنان ادامه دهند. آنها هفت نیاز اساسی برای تاب‌آوری ملّی را پذیرفتند که در مقابل؛ کشورهای عضو قادر خواند شد سطح آمادگی خود را اندازه‌گیری و البته حفظ کنند. این الزامات منعکس‌کننده عملکردهای اصلی تداوم دولت، خدمات اساسی به مردم و پشتیبانی مدنی از ارتش است که باید در سخت‌ترین شرایط حفظ شود.

همه آنها به هم متصل هستند، به این معنا که اگر یک منطقه تحت تأثیر قرار بگیرد، ممکن است درنتیجه منطقه دیگری نیز آسیب ببیند:

1-تداوم اطمینان حاکمیت و خدمات مهم دولتی: به‌عنوان‌مثال، توانایی تصمیم‌گیری سریع، برقراری ارتباط و اجرای اقدامات مؤثر در شرایط بحرانی.

2-منابع انعطاف‌پذیر انرژی: برنامه‌های پشتیبان و شبکه‌های برق داخلی و خارجی.

3-توانایی مقابله مؤثر با رفت‌وآمد غیرقابل‌کنترل افراد و درگیری با چنین حرکت‌هایی از طریق اعزام نیروهای نظامی ناتو.

4-منابع غذایی و آب انعطاف‌پذیر: اطمینان از ایمنی این منابع در برابر اختلال یا خرابکاری.

5-توانایی مقابله با تلفات جمعی: اطمینان از توانایی مقابله سیستم‌های بهداشتی غیرنظامی و تأمین تجهیزات پزشکی کافی در هنگام بحران.

6-سیستم‌های انعطاف‌پذیر ارتباطات مدنی: اطمینان از عملکرد مخابرات و شبکه‌های سایبری حتی در شرایط بحرانی همراه با ظرفیت پشتیبانی کننده کافی. این نیاز مبرم در نوامبر 2019 توسط وزرای دفاع ناتو به‌روز شده است، آنها بر نیاز جدی به سامانه‌های ارتباطی قابل‌اعتماد ازجمله 5 G، گزینه‌های قوی برای بازگرداندن این سیستم‌ها، دسترسی اولویت‌دار به مقامات در زمان بحران و ارزیابی دقیق تمامی خطرات ارتباطاتی تأکید داشته اند.

7-سیستم‌های حمل‌ونقل مقاوم: اطمینان از اینکه نیروهای ناتو قادرند به‌سرعت در سرتاسر خاک اتحادیه حرکت کنند و خدمات غیرنظامی حتی در شرایط بحرانی به شبکه‌های حمل‌ونقل اعتماد لازم را خواهند داشت.

اجرای دقیق اینگونه تعهدات؛ اولویت اصلی اعضای ناتو است. از سال 2016، مقاومت اعضای بهبودیافته از اقدامات امنیتی افزایش یافت، اما چالش‌ها و کمبودها همچنان در بین آنها وجود دارد. در همین زمان، اتحادیه با چالش‌های جدیدی روبرو هست، ازجمله فشارهای اقتصادی که می‌تواند دسترسی مطمئن زیرساخت‌های مهم دولت‌ها و ارتش را در مواقع بحرانی تضعیف کند. در همین رابطه، ناتو الزامات اساسی خود را در سال 2020 به‌روزرسانی کرده تا چالش‌های ارائه‌شده توسط فناوری‌های ارتباطی نوظهور همانند 5G و همچنین تأثیرات و پیامدهای بیماری همه‌گیر COVID-19 را تعیین کند.

درواقع، همه‌گیری کنونی نشان می‌دهد که "فرایند مقاومت" در حال آزمایش است. ناتو و دیگر متحدان به‌طور مداوم در تلاش‌اند تا آمادگی خود را در کل حاکمیت اروپایی، به‌ویژه در بخش بهداشت و روان افزایش دهند. در حمایت از متحدان، نهاد اصلی ناتو که به آمادگی و مقاومت می‌پردازد - کمیته برنامه‌ریزی اضطراری مدنی را در جهت تأثیرگذاری بحران و کنترل آن، تبادل اطلاعات و همچنین بهترین شیوه‌ها را به‌طور مداوم در میان اعضاء تسهیل می‌کند.

تقویت همکاری‌های نظامی و غیرنظامی

توجه فراوان به انعطاف‌پذیری منجر به افزایش همکاری بین ذینفعان غیرنظامی و نظامی می‌شود. توافقات مشترک بین آنها سود متقابلی را هم در زمان صلح و در شرایط بحرانی و دشوار نشان می هد. به‌عنوان‌مثال، همان‌طور که همه‌گیری COVID-19 نشان داده، کمک‌های نظامی به مقامات مدنی هنگامی‌که منابع غیرنظامی تحت‌فشار شدید هستند، از حمایت و توجه همه جانبه ای برخوردار است. تمرینات؛ یک روش مؤثر برای انجام آزمایش‌های اضطراری در حوزه تلاش‌های ملّی است، به‌ویژه هنگامی‌که صحبت از موارد غیرمترقبه گسترده همانند حمله با سلاح‌های کشتارجمعی یا برخورد با جنبه‌های خاصی از جنگ ترکیبی می‌شود.

از این منظر خاص، انعطاف‌پذیری یک زمینه مهم برای تجزیه‌وتحلیل محسوب می‌شود و ابزارهای جدید ارزیابی درحال‌توسعه است تا نحوه شناسایی آسیب‌پذیری‌های اتحادیه و اعضای آن، ارزیابی آمادگی کشورهای عضو و ظرفیت آنها در مواجه با هرگونه خطر را بهبود بخشد.

همکاری برای تقویت انعطاف‌پذیری

افزایش انعطاف‌پذیری و آمادگی مدنی نیز بخشی از حمایت ناتو از شرکاء و راهی موثر برای ایجاد ثبات در همسایگی اتحادیه است. به‌کارگیری تیم‌های متخصص در حوزه آمادگی مدنی در حمایت از اوکراین و عراق و ایجاد یک پروژه مشترک سه‌ساله سازمان ملل و ناتو برای کمک به اردن در بهبود آمادگی درزمینهٔ های شیمیایی، بیولوژیکی، رادیولوژی و سلاح‌های هسته‌ای (CBRN) از مهم‌ترین موارد در این زمینه است. ناتو همچنین مدت‌هاست با بخش خصوصی و سایر سازمان‌های بین‌المللی همکاری دارد؛ به‌ویژه اتحادیه اروپا از طریق مشاوره‌های تخصصی و همکاری عملی در تعدادی از پروژه‌ای مهم، یک شریک منحصربه‌فرد و اساسی برای دیگر کشورها در حوزه توسعه ملّی نیز یاد می شود.